Glazen Slaan

Het duurde nog tot halverwege de 18de eeuw alvorens er een betrouwbaar tijdssysteem beschikbaar was aan boord van schepen. De gewone klokken die men aan wal gebruikte waren niet geschikt omdat de beweging van het schip en de variaties in vochtigheidsgraad en temperatuur het ritme van de slinger van de klok verstoorden. Tot dan behielp men zich met zandlopers.

Een zandloper bestaat uit twee glazen kolven die via een zeer smal buisje met elkaar in verbinding staan. Een van de twee kolven is gevuld met fijn zand. Het geheel wordt vertikaal neergezet of opgehangen zodat het zand onder invloed van de zwaartekracht van de ene kolf naar de andere kan lopen.

Bij de fabricage kon men, door de grootte van de vernauwing en het volume gebruikte zand te kiezen, de tijdseenheid van de loper bepalen. Doorgaans gebruikte men zandlopers die er een half uur over deden om het zand te laten doorlopen.

Op grotere boten werd de bemanning in groepen ingedeeld waarbij elke groep op verschillende tijdstippen actief was of kon uitrusten. Een dag werd ingedeeld in 6 wachten van 4 uur elk. Om een wacht van 4 uur te kunnen meten moest men een half-uur zandloper dus 8 keer omdraaien. Telkens de loper werd omgezet gaf men ook een of meerdere tikken op de scheepsbel zodat iedereen aan boord kon horen dat er weer een half uur was verstreken. Vanwaar de term "glazen slaan".

Om de verschillende periodes uit elkaar te kunnen houden gebruikte men een simpele code. Een half uur werd aangegeven met één enkele slag, een vol uur met een dubbele slag. Een wacht die om 12:00 begint had zijn eerste glas om 12:30. Dit werd gemeld met één enkele slag op de bel op het einde van het eerste half uur. Een half uur later was het dan 13:00 wat met een dubbele slag werd aangegeven.

Aan het einde van iedere wacht, na het maximum van 8 slagen, begon de cyclus opnieuw.

Deze zandlopers waren de enige tijdsaanduiding die men aan boord had, zonder enige controle met andere bronnen. Het begin van de namiddagwacht (12:00-16:00) kon wel elke dag worden ingesteld door de observatie van de zon in haar hoogste punt, voor zover de zee relatief kalm was en de zon zichtbaar. Een synchronisatie met de tijd van de thuishaven was er niet.

Naast een eerste zandloper heb je natuurlijk ook een tweede exemplaar nodig, anders kan je de tijd ’s middags niet synchroniseren. Is de actieve loper op dat moment leeg, dan volstaat het om hem om te draaien. Maar als hij nog niet helemaal leeg is moet je wel een ander exemplaar gebruiken om een nieuw glas te kunnen starten.

Gezien de breekbaarheid van de zandlopers werden er voor grote overtochten meerdere exemplaren meegenomen. Volgens sommige bronnen had Ferdinand Magellaan (1480-1521) op elk van zijn schepen achttien zandlopers aan boord.

Een dag werd dus ingedeeld in zes wachten van vier uur, met voor iedere wacht een eigen naam.

De namen worden hierboven ook in het Engels gegeven omdat er soms een misverstand is tussen de "Hondenwacht" (00:00-04:00) en de "Dog watch" (16:00-20:00).

Omdat het avondmaal aan boord gewoonlijk rond 18:00 uur werd genomen, werd de platvoetwacht in twee gedeeld. De dagindeling, van middag tot middag, is dan eigenlijk 4 uur, 2 uur, 2 uur, 4 uur, 4 uur, 4 uur en 4 uur.

Deze splitsing laat tevens toe om de bemanning die 24-uurs taken heeft, de volgende dag tijdens andere uren in te zetten. Hiertoe worden ze in twee groepen ingedeeld, de stuurboordgroep en de bakboordgroep. In de plaats van stuurboord en bakboord kunnen ook namen van masten of kleuren worden gebruikt, kwestie van gemakkelijk te kunnen onthouden tot welke groep men behoord.

Door het splitsen van de platvoetwacht, schuiven de volgende groepen een plaats naar voor. Daardoor begint de tweede dag met de tweede groep i.p.v. de eerste. Een soortgelijk systeem is ook mogelijk met drie groepen.

Een groep is dan “van dienst”, een tweede in “stand-by” en de derde is “af”. Deze indeling heeft als bijkomend voordeel dat de rustperiodes dan 6 tot 8 uur kunnen bedragen in plaats van 4.